Historyczne pochodzenie nazwy i pierwotna funkcja świetlicy w kulturze staropolskiej i w sztuce ludowej
Według Zygmunta Glogera w Encyklopedii Staropolskiej:
„Świetlica - izba główna domu, nazwana tak od tego, że bywała najwidniejsza.”
I dalej:
„Świetliczką (…) lud nazywa izdebkę małą wprost sieni”
Mamy takie pomieszczenie - to sala projekcyjna z ekranem i małym okienkiem doświetlającym pod sufitem, czyli świetlikiem.
Dalej czytamy:
„Stryjkowski w XVI wieku pisze: ‚Widziałem w Bukorestu obraz Stefana, wojewody wołoskiego, na murze w świetlicy hospodarskiej pokojowej’”.
Czyż to nie przykład pełnienia przez świetlicę funkcji galerii?
Również Kazimierz Moszyński w Kulturze ludowej Słowian wspomina o przekształcaniu się spichrza w drugą izbę mieszkalną - świetlicę, czyli tak zwaną „białą izbę” (w której piec podłączony był do komina), czyli jasną i czystą, w odróżnieniu od drugiej izby, czyli „czarnej”, w której dym uchodził na zewnątrz przez otwór w dachu (pełniła zapewne rolę kuchni). Opis dotyczy Rusi i Podlasia.
Znaczenie słowa w dojrzałym okresie przemysłowym XIX-XX wieku i w czasach PRL-u
Zgodnie z definicją ze Słownika języka polskiego PWN (wydanie IV, Warszawa 1981) świetlica to „placówka kulturalno-oświatowa, mająca tworzyć dla pracujących i młodzieży warunki dokształcania się i odpoczynku po pracy i zajęciach szkolnych (…); lokal, pomieszczenie takiej instytucji;”
Świetlicowy, świetlicowa, pot. „osoba pełniąca dyżur w świetlicy, zajmująca się świetlicą”, ale jest też:
Świetliczanka, czyli pracownica świetlicowa (brzmi przyjemniej).
A przy okazji - tamże:
Świetlik - „oszklony otwór w dachu umożliwiający dopływ z góry światła dziennego do jakiegoś pomieszczenia, np. do hali fabrycznej, pracowni, strychu, poddasza, klatki schodowej”.
Światły - „odznaczający się rozległością horyzontów myślowych; rozumny, oświecony, postępowy”: Światły umysł. Światły człowiek. Światły naród.
W dojrzałym okresie rozwoju przemysłu, czyli od przełomu XIX i XX wieku, zdarzali się światli właściciele fabryk, budujący dla swych robotników osiedla wraz z niezbędnym otoczeniem (tak zdarzyło się na przykład w Łodzi, gdzie w latach 1873-75 powstało robotnicze osiedle Księży Młyn z szeroką aleją, szkołą i fabrycznymi sklepami) oraz świetlice w celach oświatowo-wypoczynkowych - choć takie działania nie były powszechną zasadą.
Rozkwit świetlic nastąpił w okresie „budowy socjalizmu” - w latach 1945-1989. Wszędzie powstawały świetlice: zakładowe, szkolne, osiedlowe, wiejskie, harcerskie itp. Spełniały one założoną rolę oświatowo-kulturalno-wychowawczą, choć skazą na dobrym wizerunku było ich częste wykorzystywanie w celu komunistycznej indoktrynacji - „propagandy socjalistycznej” (stąd też zapewne powszechność tej instytucji).
Niewiele świetlic w takim kształcie przetrwało do naszych czasów (może poza świetlicami szkolnymi i wiejskimi). Nikt nie zastanawia się jednak skąd wzięła się taka nazwa - dołącza ona powoli do słów typu: zanadrze, pazucha, wykluć się, poniekąd, onegdaj, nienawiść, polędwica. Czas to zmienić. Dlatego powstaje Świetlica.
W powyższych opisach i definicjach łączą się znaczenia użytkowe i przenośne (symboliczne). To tak jak u nas, w naszej świetlicy.
Osiedle Księży Młyn w Łodzi
Na koniec:
Zastanawia mnie, od początku rozważań na temat nazwy „świetlica” użytej dla pomieszczenia o podobnym jak u nas przeznaczeniu, źródło takiego znaczenia słowa. Wiedziałem, że zapewne istnieje pokrewieństwo między „świetlicą” a „wszechnicą” i „książnicą”. Kojarzyłem to z postacią Stanisława Staszica czasami końca XVIII - początku XIX wieku, ale nie potrafiłem znaleźć źródła swej wyobrażonej wiedzy.
Wiedza pozostaje wyobrażoną, ale znalazłem jej źródło: Kot w worku, czyli z dziejów powiedzeń i nazw - Władysława Kopalińskiego, w rozdziale na temat Kosmosu, greckiego słowa, które ma polski odpowiednik, czyli „Wszechświat”. Kopaliński wylicza przykłady utworzenia i wniknięcia do polszczyzny nowo utworzonych słów: w XVI wieku Marcin Kromer utworzył nowy przymiotnik „powszechny” zamiast hm… powszechnie wówczas używanego „pospolity”; poeta Alojzy Feliński wymyślił „wyobraźnię” na miejsce „imaginacji”; Stanisław Staszic użył słowa „posiedzenie” - dotąd oznaczającego zabawę, spotkanie towarzyskie - na zebraniu Towarzystwa Naukowego Warszawskiego - w dzisiejszym znaczeniu; ponad nich natomiast wybija się poeta i filolog Jacek Idzi Przybylski (1756-1819), autor ponad tysiąca nowych słów, z których większość znalazła się później w Słowniku Języka Polskiego Bogusława Samuela Lindego, a kilka na stałe przeniknęło do naszego języka codziennego albo literackiego, np.: „pomnik”, „wszechnica” i „książnica”. Tu właśnie widzę ślad naszej „świetlicy”. Nie posiadam jednak dzieła Lindego. Może uda mi się coś odszukać w bogatym w przykłady dawnej polszczyzny i opartym na dziele Lindego Słowniku Niemiecko-Polskim - Mrongowiusza, którego drugie i poprawione wydanie z 1837 roku szczęśliwie mam na półce.
I już po końcu - niepotrzebne dodatki
- Religia:
Światłość - osiągnięcie najwyższego stopnia oświecenia - roztopienie się w Boskiej Mądrości - światłość wiekuista. Po końcu świata oczywiście. - Przykładowe wybrane słowa kończące się -ica lub -yca: ciemnica, motylica, piaskownica, zwrotnica, tarczyca, wścieklica, granica, caryca, potylica, donica, warstwica, Targowica, dzwonnica, macica, gorczyca, kłonica, książnica, mszyca, prawica i lewica.
- Inne ciekawe słowa na „Ś”:
Świerszcz (obok słowa „chrząszcz”, zawiera najwięcej liter w jednej sylabie - dziewięć - a oba słowa składają się właśnie z jednej sylaby. Ale „świerszcz” ma więcej głosek - siedem);
Świerzopa - czyli młoda klaczka, kobyłka (znalazłem w Słowniku niemiecko-polskim Mrongowiusza, wydanie drugie z 1837 roku, a Encyklopedia Staropolska potwierdza);
Świerzb - takie starosłowiańskie i ciekawe brzmienie (i jedna sylaba), choć sam w sobie mocno nieprzyjemny;
M. S.
Zapraszamy do zwiedzania naszej strony i czytania artykułów:
- Misja Domu Praktyk Twórczych, czyli wyjaśnienie po co jesteśmy.
- Dom - Praktyka - Twórczość, czyli o nazwie naszego Domu
- Świetlica „Praktyki”, czyli ważne miejsce w Domu
- Świetlica, czyli słów kilka o miejscu zwanym świetlicą
- Dodatki do Świetlicy, czyli dodatkowo o miejscu zwanym świetlicą
- Artykuły, czyli miejsce, w którym pojawiają się nasze ważne i mniej ważne ale potrzebne teksty, na przykład na temat wzornictwa, Bauhausu i innych zjawisk w sztuce i kulturze.