Do czego jest nam potrzebna muzyka?
Mówiąc o muzyce, myślimy przede wszystkim o własnych odczuciach z nią związanych, a za tym, o własnych gustach muzycznych, które są przecież indywidualne. Każdemu z nas podoba się coś trochę innego, choć przebywając w jakiejś wspólnocie, przez pewien czas dzielimy upodobania z osobami, które wokół nas przebywają. Słuchamy tych samych utworów, a zgodnie z teorią inżyniera Mamonia z filmu Rejs w reżyserii Marka Piwowskiego, podoba nam się to, czego już wcześniej słuchaliśmy.
I jest w tym jakaś prawda.
Robert Delaunay - Okna; Symultaniczne kontrasty - Słońce i Księżyc; Okno w mieście
Muzyka jest jednak nie tylko naszym swoistym odczuwaniem, ale też niezależną muzyczną konstrukcją - harmonią tonów, melodii i rytmu. W starożytnym i średniowiecznym nauczaniu obowiązywał podział na trivium - część podstawową, humanistyczną, obejmującą gramatykę, dialektykę (czyli logikę) i retorykę (umiejętność wysławiania się) oraz na quadrivium, czyli następny, ścisły etap nauki obejmujący arytmetykę (czyste liczby), geometrię (liczby w przestrzeni), muzykę (liczby w czasie) i astronomię (liczby w ruchu i przestrzeni). Muzyka była więc traktowana jako nauka ścisła. Można nie wierzyć, że tak jest, ale Ludwig van Beethoven w pewnym momencie życia zaczął tracić słuch, a swoją najsłynniejszą X Symfonię z Odą do Radości napisał już jako człowiek niesłyszący. Jak to możliwe? Symfonia Beethovena była konstrukcją muzyczną, w której zawarł zarówno wiedzę o budowaniu dobrych utworów jak i umiejętność dostrzegania wpływu konstrukcji na odczucia człowieka.
Sonia Delaunay - Pryzmaty elektryczne; Rytmy; Poemat Transsiberien
Tak jak teatr, w którym w jakimś sensie uczestniczymy codziennie, tak i muzyka otacza nas w każdej chwili naszego życia. Nawet cisza - muzyczna pauza - także jest muzyką. Dobrze zostało to przedstawione w filmie August Rush, w reżyserii Kirstena Sheridana, w którym bohater dyryguje odgłosami ulicy, a z innej strony w Stomp Out Loud - filmie o rytmie - bez słów.
Kandinsky - Ruch I; Żółty-czerwony-niebieski; Żółty akompaniament
Polecam jeszcze filmy: Whiplash, w reżyserii Damiena Chazelle i Wszystkie poranki świata, reżyseria Alain Corneau, z Gerardem Depardieu w roli głównej - o dążeniu do doskonałości w muzyce. Bardzo cenię również, ze względu na bogactwo elementów języka filmowego, scenę pojedynku na fortepiany z filmu 1900: człowiek legenda, w reżyserii Giuseppe Tornatore, z muzyką Ennio Morricone.
Kazimierz Malewicz - kompozycje suprematyczne
Jeśli w podręcznikach przeczytamy, że muzyka jest pochodną obrzędu religijnego, to moim zdaniem nie jest to jedyną prawdą. Muzyka ma różne źródła. Jest sposobem wyrażania uczuć - nie tylko religijnych, wynika z czynności wykonywanej podczas pracy (pieśni żeglarskie, pieśni czarnoskórych zbieraczy trzciny cukrowej - jako przykłady) oraz może być obserwacją i odtwarzaniem dźwięków natury. A to z pewnością nie wszystko.
Kazimierz Malewicz - architektony
Muzyka po prostu jest. W związku z powyższym, myślę że być może bardziej zasadne od zadanego na początku byłoby odwrócone pytanie - do czego muzyka jest nam niepotrzebna?
Antoine Pevsner i Naum Gabo - konstrukcje przestrzenne
Muzyka i plastyka
Rozmawiając o muzyce, obrazie, rzeźbie lub innym dziele przestrzennym często posługujemy się podobnymi terminami w opisie budowy dzieła. Mówimy o kompozycji, równowadze, symetrii, akcentach, motywach, dysonansach, a także o barwie, nastroju i gamie barwnej. Pauza - muzyczna cisza - jest pustą przestrzenią, odstępem - chwilą na oddech pozwalającą dostrzec mniej oczywiste składniki kompozycji obrazu.
Piet Mondrian - Kompozycja nr IV; Czerwone drzewo; Tableau I; Wiktoria boogie-woogie
Odpowiednio nastawieni widzimy muzykę w architekturze Partenonu czy w jońskiej kolumnie, a inną jeszcze - w gotyckiej katedrze. Obrazy El Greco przenika blask muzycznej ekstazy, rytmiczne takty dostrzeżemy w wedutach Canaletta a czystą muzyką barw są dzieła Moneta, Renoira, van Gogha czy Matisse’a. Bardzo bliskie muzyce są mandale usypywane z barwnego piasku - po krótkim czasie przemijające jak dźwięki. Wysokie naczynie toczone równo na kole garncarskim wydaje zawsze charakterystyczny dla siebie ton.
Paul Klee - Ad Parnassum; Marchen
Oczywiste związki, wynikające z bezprzedmiotowości, łączą muzykę ze sztuką abstrakcyjną. Artyści plastycy sugerowali to niekiedy tytułami z premedytacją nawiązującymi do terminów kojarzonych z muzyką, jak: sonata, nokturn, preludium, allegro, scherzo, fuga, opus itd.
Mikalojus Konstantinas Čiurlionis - Morska sonata. Allegro; Iskry I; Stworzenie świata
Mikalojus Konstantinas Čiurlionis - litewski kompozytor oraz malarz, prekursor surrealizmu i abstrakcjonizmu, napisał: „Nie ma granic pomiędzy sztukami. Muzyka łączy poezję i malarstwo, ma swoją architektonikę. Malarstwo może posiadać takąż architektonikę jak muzyka i w farbach wyrażać dźwięki” [B. Weber Čiurlionis, Encyklopedia Muzyczna PWM. Część biograficzna, Kraków 1984, s. 207].
František Kupka - Fuga w czerwieni i błękicie, Katedra
Idee te stosował konsekwentnie w swoich dziełach, podobnie jak inny prekursor malarstwa abstrakcyjnego - František Kupka, opatrujący swoje obrazy tytułami: Fuga w czerwieni i błękicie czy Nokturn.
Otti Berger i Anni Albers - tkaniny wykonane i zaprojektowane w Bauhausie
Muzyka w dziełach Roberta Delaunaya i Soni Delaunay, Kandisky’ego, Malewicza, Mondriana, Pevsnera, Gabo, Klee, w tkaninach Anni Albers i Otti Berger i wielu innych - raz dostrzeżona, nie może już ucichnąć. Słyszymy ją patrząc. Synestezja.
Muzyka nas otacza - również ta nie brzmiąca. Żyjemy wewnątrz muzyki.
Maciej Sałański
Źródła ilustracji
- Wikimedia Commons
- en.wikipedia.org
- archiwum autora
Bibliografia
- Bożena Kowalska, Od impresjonizmu do konceptualizmu. Odkrycia sztuki, Wydawnictwo Arkady, 1989;
- Elżbieta Grabska, Hanna Morawska (opracowanie), Artyści o sztuce. Od van Gogha do Picassa, PWN, Warszawa 1977;
- Adam Kotula, Piotr Krakowski, Rzeźba współczesna, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1980;